АРМИНФОЦЕНТР: 

Պատմության մութ ծալքերից՝ առանց գրաքննության, բայց պատասխանի իրավունքով - 

Սարերից թեքվածը, շեղվածը - «... Եհովա - Ես այն եմ»

Այս հոդվածաշարը նախապատրաստված է 2002- 2008թթ. ուսունասիրությունների հիմամբ եւ նպատակ ունի մեկնաբանելու եւ պատասխանելու մի քանի հարցերի, որոնք առնչվում են կրոնական դիցաբանական որոշակի խնդիրներին:

1-ին մաս
Նոյի 2 ժառանգների՝ Հաբեթի եւ Սեմի գաղափարախոսության միջեւ գոյություն ունեցող աշխարհակառուցողական եւ քաղաքակրթական խոշո-րամասշտաբ հակադրությունը խորը ազդեցություն է թողել ամբողջ տարածաշրջանի հետագա բոլոր զարգացումների վրա: Այսօր ունենալով նա-խաջրհեղեղյան եւ հետջրհեղեղյան աստվածների եւ դիցաբանական հերոսների հիմնական կազմը՝ մենք հնարավորություն ունենք վերականգ-նել նախաջրհեղեղյան եւ հետջրհեղեղյան դեպքերի եւ զարգացումների հնարավոր ամբողջական ընթացքը մեր տեսանկյունից: Ինչպես Հին կտակարանում, այնպես էլ շումերական ավանդապատումներում Զիուսուդրա-Նոյի ընտանիքի փրկության պատմությունը հիմնական գծերով նույնական է, սակայն կան առանցքային տարբերություններ, որոնք էլ ներկայացնել կփորձենք:
Հրեա գաղափարախոսները, անդրադառնալով արմենոիդական հրապաշտական գաղափարախոսության աշխարհի արարման նախաջրհեղեղյան ավանդապատումնե-րին, վերախմբագրեցին դրանց զգալի մասը եւ հատկապես այն հատվածները, որոնք արտահայտում էին հրապաշտական գաղափարախոսության լուսավորչա-կան գլխավոր դրույթները: Հրեական կողմը արմենոիդական մշակույթից վերցրեց եւ այլ տրամաբանությամբ վերաշարադրեց հիմնական ավանդապա-տումների շարքը՝ ներկայացնելով այն հավաքական մի գրքով, որը մենք գիտենք որպես Հին կտակարան, իսկ հրեաները ընդունում են որպես Թա-նախ (հբր.): Թանախ տերմինը կազմված է Թորա (հբր՝ 5 գրքեր), Նեվինիմ (հբր՝ առաքյալներ), Կտուվիմ (հբր՝ գրություններ) 3 գրքերի սկզբնա-տառերից:
Հին կտակարանը տեղեկություններ չի տալիս հրապաշտության քրմապետ Զիուսուդրա-Նոյի առաջին որդու՝ նախաջրհեղեղյան վերջին կառավար-չի՝ Ուբարտուտուի մասին: Նրա մասին ավանդապատումը ամբողջությամբ պահպանված է շումերական պատմություններում եւ հասկանալի է դարձ-նում, թե ինչու փրկվեց Նոյը եւ մարդկությունը: Ի տարբերություն Հին կտակարանի, Շումերում նախաջրհեղեղյան ժամանակաշրջանի հրա-պաշտական գաղափարախոսության դիցաբանական ընտրյալ հերոսներ համարում էին ոչ միայն բարեպաշտ քուրմ Զիուսուդրա-Նոյին, այլեւ նրա ա-վագ զավակ՝ Շումերի նախաջրհեղեղյան վերջին կառավարիչ Ուբարտուտուին:
Շումերական ավանդապատումները չեն պատմում, թե ինչ կատարվեց նախաջրհեղեղյան վերջին կառավարչի՝ Ուբարտուտուի հետ, բայց դատելով հրապաշտա-կան գաղափարախոսության ելակետային դրույթներից, որոնցից գլխավորը ինքնազոհաբերությունն է հանուն մյուսների փրկության, հա-մոզված կարելի է ասել, որ Ուբարտուտուն, որպես առաջնորդ, գնացել է ինքնազոհաբերության՝ հանուն մյուսների փրկության:
Հրեական կրոնական ուսմունքը մերժում է ինքնազոհաբերության գաղափարը, այդ իսկ պատճառով Ուբարտուտու առաջնորդի կատարած ինքնազոհաբե-րությունը տեղ չգտավ Հին կտակարանում: Մերժելով արմենոիդական մշակույթի ինքնազոհաբերության բարոյական դրույթը՝ վերաշարադրված ավան-դապատումներով փորձ կատարվեց Հին կտակարանի միջոցով ամփոփ եւ որոշակի դիցաբանական լծորդումներով ներկայացնել հրեական տեսակետը, թե ին-չու եւ ինչպես դադարեց գործել վստահության եւ հավատարմության պայմանագիրը՝ Արարչի եւ առաջին ընտրյալ մարդու՝ Ադամի, իսկ ավելի հստակ, ըստ շումերական ավանդապատումների, Ադապի (EN.MEN.DUR. AN.NA) միջեւ, որին ստեղծել էր Հայա Աստվածը եւ ընտրյալ էր դարձել ամեն ինչ ստեղծած Աստծո (մեր ընկալումներում՝ Արարիչ Աստված) ցանկությամբ: Այնուհետեւ հրեական գաղափարախոսները ներկայացնում են, որ ջրհեղե-ղից հետո փրկվածների կառավարումը իրականացնում էր Արարատյան Աշխարհից բարեպաշտ եւ հավատարիմ Նոյը, որը ինքը նույն Զիուսուդրան էր իր երեք որդիների հետ, որոնք էին Հաբեթը, Սեմը եւ Քամը:
Հին կտակարանը անտեսել է ջրհեղեղի ժամանակ փրկված Ուբարտուտուի ժառանգներին, ովքեր, մեր կարծիքով, հանձնված էին Զիուսուդրա-Նոյի խնա-մակալությանը, ով, էլ իր հերթին, Ուբարտուտուի զավակներին հանձնեց Սեմի խնամակալությանը:
Համադրելով շումերական եւ Հին կտակարանի ավանդապատումները՝ կարողացանք բացահայտել շումերական վերջին կառավարիչ Ուբարտուտուի ժառանգնե-րին: Ուբարտուտուի ժառանգներն են Էլամը, Լուդը եւ Արամը: Այս բացահայտումը իր հերթին մերժում է Էլամ, Լուդի կամ Լիդեայի պե-տությունների, Արամի եւ արամեացիների սեմական ծագման միակ վարկածը:
Համաձայն Հին կտակարանի՝ Նոյի 5-րդ սերունդը, Սեմի ճյուղով, հրեաների մոտ չի դիտվում որպես հրեական էթնոսի նախասկիզբ, այսինքն՝ հրեաները ուղղակիորեն հրաժարվում են իրենց նախահայր ճանաչել Ֆալեկին, ով, ըստ Հին Կտակարանի, համարվում է Նոյի 5-րդ սերունդը:
Մեր կարծիքով՝ մերժման պատճառն այն է, որ Ֆալեկը, ինչպես նաեւ սեմականների հովանավոր Մարդուկ աստվածը, պարտվեցին Հայկ եւ Բել հակամար-տության ժամանակ: Հայկ եւ Բել հակամարտության մեջ որպես Սեմի կողմնակից հանդես գալուց եւ պարտվելուց հետո, Ֆալեկի (ըստ մեր կատարած ու-սումնասիրության, Ֆալեկ տերմինը նշանակում է բաժանող), տունը առանձնացավ Սեմից, այսինքն՝ սեմականները բաժանվեցին երեք հիմնական խմբի, որոնք են Սեմը, Քամը եւ Ֆալեկը: Ուստի եւ հրեաները ընտրեցին Աբրահամին, քանի որ նա երկու սերունդով հաջորդում էր Ֆալեկին եւ հարաբերականորեն պարտված չէր: Այսպիսով՝ ըստ Հին կտակարանի, հրեական էթնոսը իր սկիզբը առնում է Նոյի 7-րդ սերնդից, այսինքն՝ Աբրա-համից, իսկ համաձայն նույն Հին կտակարանի, հայոց էթնոսը սկիզբ է առնում Հայկից, որը համարվում է Նոյի 5-րդ սերունդը:
Հրեական ավանդապատումներն ասում են, որ Բաբելոնի, մեր դեպքում Հայկ եւ Բել հակամարտությունից մոտավորապես 1500 տարի հետո, այսինքն՝ մոտավորապես մ.թ. առաջ 1996թ. երբ Ֆարրան 103 տարեկան էր, Ուր քաղաքում ծնվեց հրեական էթնոսի նախահայրը՝ Աբրահամը: Այսպիսով, ըստ հրեա-կան ավանդաբանության, հրեա էթնոսի սկիզբը համարվում է Աբրահամը, ծնված մ.թ. առաջ 1996թ., ըստ հրեական ավանդապատման, համարվում է աստծուն հա-վատարիմ հրեաների նախահայր, ում կինը դարձավ քույրը՝ Սառան: Աբրահամի ծնունդով Հին կտակարանի ավանդապատումները ներկայացնում են ի-րենց հետագա պատմությունները հակամարտությունների մի ամբողջ շղթայով, այդ ավանդապատումներից հնարավոր չէ ուղղակիորեն հասկանալ, թե ինչու Սեմի ցեղի մի ճյուղը, այսինքն՝ Ֆալեկի հետնորդներ Ֆարրայի կամ Աբրահամի տոհմը, հետագայում հայտնվեցին Տիգրիս եւ Եփ-րատ գետերի հովտում (ավանդաբանության մեջ սույն երեւույթը փաստ է):
Ըստ հրեական ավանդազրույցների, Աբրահամի հայր Ֆարրան վարում էր նստակյաց կյանք եւ ապրում էր Սեմի կողմից Հայկ եւ Բել հակամարտութ-յանը մասնակցած եւ պարտություն կրած Քամի թոռ Նիմրոդի թագավորանիստ Ուր քաղաքում: Հրեական դիցաբանության մեջ անհասկանալի է, թե որ-տեղ է ծնվել Աբրահամը, սակայն շեշտենք, որ Աբրահամի համար առանցքային է պատմական Ուրֆան կամ Հարրանը, որը նշանակում է «արեւի կողմից այրված կամ խանձված վայր» Carrhae (հուն-Karrhai, աքքադ-Harranu): Այս քաղաքի հետ է կապված Աբրահամի ընտանիքը, այս քաղաքում է հուղարկավոր-վել նրա հայր Ֆարրան, ով լուսնապաշտ էր: 75-ամյա Աբրահամը Հարրանում ստացավ պատվիրան այն մասին, որ պետք է գնա Հանանի կամ Քանանի երկիրը: Հրեական ավանդույթն ասում է, որ Աբրահամի ընտանիքը դուրս եկավ հալդեական, իսկ, ավելի ստույգ, հայկական ARSAMAIA, ըստ Հին կտակարանի, Ուր քաղաքից:
Համաձայն ավանդույթի, Ուրֆա-ARSAMAIA քաղաքի բնակիչները երկրպագում էին տեղական աստվածներին: Ավանդապատումները պատմում են, որ Աբրա-համը այրեց կուռքերին եւ Նիմրոդին ցած բերեց, որտեղ եւ երբ հայտնի չէ, սակայն հայտնի է, որ Նիմրոդի պաշտամունքի կենտրոնը գտնվել է Ուրֆա քաղաքից 80 կմ հեռավորության վրա գտնվող Տավրոսի լեռնաշղթայի Նեմրութ սարի ստորոտում, իսկ սարի վրա մինչեւ այժմ գտնվում է հայոց արեւապաշտական դիցարանը: Այսպիով՝ Արեւապաշտական եւ Լուսնապաշտական գաղափարախոսության սահմանային Ուրֆա-ARSAMAIA քաղաքից ոչ հեռու գտնվող Նեմրութ սարի ստորոտում ոչնչացնելով իր նախնիների կուռքերին՝ Աբրահամը հեռացավ:
Աբրահամի առաջնորդությամբ սկսվեցին հրեա տեսակի բարոյական փնտրումները, Աբրահամը իր առաջ խնդիր էր դրել ստեղծել միասնական հրեա ժողովուրդ եւ լուծել հրեա տեսակի գերխնդիրը, այն է՝ «գտնել նոր առաջնորդ աստված»: Դրա համար Աբրահամը վճիռ պետք է կայացներ, ընդունել Սե-մի եւ Քամի առասպելական պարտությունը եւ հաստատել Նոյի ժառանգների միջեւ խաղաղություն եւ դնել փոխհարաբերությունների նոր սկի՞զբ, թե՞ շարունակել հակամարտությունը: Այս գաղափարական անորոշությամբ Աբրահամը Ուրֆա-ARSAMAIA քաղաքից շարժվեց դեպի Եգիպ-տոս: Մի քանի հազարամյա գաղափարախոսական պայքարը այս անգամ տեղափոխվեց Մերձավոր Արեւելք:
Աբրահամի մահից հետո Մովսեսը շարունակեց նրա գործը: Հրեական ավանդապատումներն ասում են, որ «ehyeh asher ehyeh»-ը առաջնորդեց Մովսե-սին եւ հրեաներին՝ Եգիպտոսից փախչելիս:
Եվ այսպես հայտնի աստվածների կողքին մ.թ.ա. 1450-ից 1300 ընկած ժամանակաշրջանում հրեաների համար վեր բարձրացավ մի նոր աստված «ehyeh asher ehyeh» կամ Յահվե–Եվոհա անունով, որը դարձավ Մերձավոր Արեւելքի ամենաչբացահայտված աստվածությունը:
Ըստ հրեաների՝ «ehyeh asher ehyeh»-Յահվե աստվածը մի քանի խնդիրներ ուներ՝ վերականգնել Աբրահամի ցեղակիցների հավատը, ապահովել հրե-աների անվտանգությունը եւ, միեւնույն ժամանակ, մնալ հույժ գաղտնի ու չբացահայտված: Որեւէ մեկին բախտ չվիճակվեց տեսնել նրա դեմքը եւ ճանաչել նրան: Իսկ թե ինչու, հասկանալի կլինի հոդվածի վերջում: «Ehyeh asher ehyeh», «Յահվե Եվոհա» աստծո անվան մեկնաբանությունը անգամ հրեական տեսաբանների մոտ չունի ամբողջական համոզիչ բացատրություն:
Հրեական լուրջ եւ ազդեցիկ հրատարակիչները Յահվե-Եւոհա անունը հիմնականում թողնում են առանց մեկնաբանության՝ նշելով, որ ծագումնա-բանությունը պարզ չէ եւ ավելացնում են՝ «ehyeh asher ehyeh»՝ բառացի նշանակում է «ես այն եմ, որ ես եմ»: Իսկ հրեաների խոսակցական լեզվում արտահայտում է «քո գործը չէ» իմաստը: Ավանդաբար «ehyeh asher ehyeh», Յահվե-Եւոհվան այն աստվածներից էր, ում Մերձավոր եւ Մի-ջին Արեւելքի գրեթե բոլոր քոչվոր ցեղերը երկրպագում էին տարբեր անունների տակ:
Յահվե-Եւոհա աստծո ինքնությունը պարզաբանելու համար բանալի է հանդիսանում նրա անուններից մեկը՝ Էլ-Շադադի: Էլ-Շադադի: «Շադադի կամ շադդաի» ընդհանրապես մեկնաբանվում է որպես «ամենակարող»: «Շադդաի» բառի հիմքը աքքադական «շադու-սարեր» բառն է: Էլ-Շադդաի անվան ուղ-ղակի իմաստն է՝ «Սարերի Աստված»: Ինչպիսի պարզ մեկնաբանություն, որը դուրս է մնացել մեր ուսումնասիրողների ուշադրությունից: Ստացում է, որ աբրահամական հրեաների ամենահզոր աստվածը սարերից է:
Հիմա տեսնենք, թե ով է «Սարերի Աստվածը» եւ ինչ ծագում ունի: Միջագետքի եւ Փոքր Ասիայի «Սարերի Աստվածը» շումերական դիցարանի Էնլիլի աստծո կրտսեր որդին ISH.KUR-ն էր. անվան մեկնաբանությունն է՝ «նա այն է, որ հեռավոր լեռնային երկրից է», իսկ բառացիորեն նշանակում է թեքված, շեղված: Մերձավոր Արեւելքում ISH.KUR-ը նույնացված է Բաալի եւ Խադադի (Հադադ) Վաալի հետ:
Փաստացիորեն «ehyeh asher ehyeh»-ը կամ Յահվե-Եւոհա հրեական աստվածը կապ ուներ շումերական հայտնի ISH.KUR աստծո հետ:
Այսպիսով Էլ Շադդաի-ehyeh asher ehyeh-Յահվե անուններով հանդես եկող աստվածը, ըստ շումերական, աքքադական ավանդապատումների, կապված է լեռնե-րում ծնված ISH.KUR աստծո հետ, որի խորհրդանշանն է Ցուլը: Տարածաշրջանում շատ լեռնաշղթաներ կան, սակայն այդ լեռնաշղթաներից մեկը դիցա-բանության մեջ կայուն տեղ ունի, ու դա Տավրոսի լեռնաշղթան է, որի խորհրդանշանն է Ցուլը կամ Շումերական մշակույթում հայտնի ISH.KUR-ը:
Փաստորեն, ըստ Հին կտակարանի, շարժվելով Հալլդեական Ուրից, իսկ ավելի ճիշտ Ուրֆա-ARSAMAIA քաղաքից դեպի Մերձավոր Արեւելք, Աբրահամը տանում էր իր հետ արեւապաշտական աշխարհից ինչ-ինչ պատճառներով հեռացած կամ խաբված ISH.KUR-ին, ում շումերները հիշում են որպես «Սարերից թեքված, շեղված Աստծո», «նարան, որ հեռավոր լեռնային երկրից է»:
Հեռանալով իր ծննդավայրից՝ լեռներից, Աքքադում Էլ Շադադի անվան տակ հանդես եկող հզորագույն աստվածը շեղվել է իր դիցաբանական արմատից, ուստի եւ Շումերում ձեռք է բերել ISH.KUR նոր անունը, որը կապված է ուղղակիորեն հրեաների կենսամտածողության հետ: Այսպիսով, սա-րերից թեքվածը, այսինքն՝ ISH.KUR-ը իր հաստատուն տեղը գտավ հրեական հավատի մեջ՝ փոխառնելով նաեւ նրա «ամենակարող աստված» Էլ Շադադի աքքադա-կան անունը:
Ըստ հրեա մեկնաբանների, հրեա ժողովուրդը իր մեջ ունի երկու գաղափարախոսություն՝ աբրահամականը, որին փաստացի հովանավորում էր արե-ւապաշտական աշխարհից հեռացած կամ մերժված ISH..KUR- Էլ Շադադին ու Հայկ եւ Բել հակամարտությունում պարտություն կրած Սեմին հովանավոր Օձ-Մարդուկը:
Հրապաշտական աշխարհից մերժված երկու հզոր աստվածներ՝ Ցուլ-ISH.KUR-Էլ Շադադին եւ Օձ-Մարդուկը այս անգամ հակամարտություն մեջ մտան հրեական էթնոսի երկու ճյուղերի միջոցով: Հակամարտության արդյունքում հրեաները Մովսեսի ղեկավարությամբ եւ ISH.KUR-Էլ Շադադին աստծո հովանավորությամբ վերցրեցին այն, ինչ իրենց կարծիքով պատկանում էր իրենց եւ հեռացան Եգիպտոսից: Սա Մարդուկ աստծո կրած վերջնական պարտությունն էր ամբողջ տարածաշրջանում: Հաթիթական թագավոր Մուրցիլիոսը, տեսնելով Մարդուկ աստծո անօգնական վիճակը, շարժվեց դեպի Բաբե-լոն, նվաճեց այն, գերեւարեց Մարդուկ աստծո եւ նրա կին Սարպանիտի ոսկյա արձանները եւ տեղափոխեց իր երկիր:
Ստանալով սարերում ծնված ISH. KUR աստծո պաշտպանությունը՝ հրեա ժողովուրդը հերթական անգամ հրաժարվեց լսել Արարչին: Այդ մասին այսպես է գրված Հին կտակարանում, որ Արարչի 10 պատվիրաններից հրեաները կարողացան լսել միայն 2-ը եւ հեռացան, չլսելով մնացած 8 պատվիրանները՝ թողնելով Մովսեսին մեն մենակ: Աբրահամական Մովսեսը հեռացող հրեա ժողովրդին խոստացավ 40 օր հետո վերադառնալ եւ բերել հրեա ժողովր-դի համար մնացած 8 պատվիրաները:
Ըստ հրեա մեկնաբանների, Մովսեսը չվերադարձավ 40 օր անց, եւ ժողովուրդը սեմականների առաջնորդությամբ գնաց Խուրի մոտ հարցով, թե ուր է Մովսեսը: Խուրի պատասխանը ի սկզբանե չէր կարող բավարարել սեմականներին, ուստի եւ հրեա սեմականները սպանեցին Խուրին: Նույն հարցով սեմականները դիմեցին Ահարոնին՝ Մովսեսի եղբորը ու գործընկերոջը: Ահարոնը հասկանում էր, որ իրեն էլ կարող են սպանել: Շատ լավ իմանալով սեմականների հոգեբանությունը՝ նա նոր գաղափար տվեց, որին այդքան անհամբերությամբ սպասում էին բոլորը՝ թե՛ աբրահա-մականները եւ թե՛ սեմականները:
Դա «Ոսկե հորթի» գաղափարն էր, որը եւ դարձավ հրեական էթնոսի ազգակենտրոն հիմնական գաղափարախոսություն:
Երբ հրեաների կողմից նվիրաբերված թանկարժեք մետաղից ձուլվեց «ոսկե հորթը», Ահարոնն ասաց՝ «վաղը Ամենակարողի տոնն է»: Առավոտյան սկս-վեց հրեաների երկրպագությունը եւ տոնախմբությունը: Այն ուղղված էր «ոչ թե Ամենակարողին՝ այլ նորաձույլ «ոսկյա հորթին»: Ըստ հրեական ավանդույթի՝ ISH..KUR -Ցուլը մատուցվեց որպես զոհ, ISH..KUR աստծո խորհրդանիշը փոխարինվեց ոսկյա հորթով, Ցուլն իր տեղը զիջեց «ոսկյա հորթին»: Մովսեսը կոտրեց «ոսկյա հորթին» եւ, ըստ օրթոդոքս հրեաների, 2-րդ անգամ բարձրացավ Սիոն սարը եւ այս անգամ ինքնուրույն գրեց պատվիրանները:
Ի հակադրություն հայ էթնոսի կողմից ընդունված լուսավորչական դրույթների՝ հրեական գաղափարախոսները Հին կտակարանի քարոզչությամբ ճանաչեցին միայն ոսկու ուժի, այսինքն՝ նյութականի գերակայությունը եւ ուրիշին զոհաբերելու գաղափարը՝ որպես իրենց փրկութ-յան բարձրագույն միջոց:
Հրեական մեկնաբաններն ասում են, որ հրեա ժողովրդի ողբերգությունը կայանում էր նրանում, որ նա հրաժարվեց Արարչին ենթարկվելուց եւ իր վրա վերցրեց Արարչական իրավունքները:
Առհասարակ կրոնի փիլիսոփայությունում մարդ-աստված փոխհարաբերության մեջ մարդու իրավունքները սահմանափակ են: Հրեաները խախտեցին այդ անխախտ պայմանականությունը: Հրեական մերժողական մոտեցումը Արարչական փիլիսոփայության նկատմամբ ուղղակիորեն ամրագրված է «ehyeh asher ehyeh» բառակապակցության մեջ, որը բառացիորեն նշանակում է «ես այն եմ, որ ես եմ»: Իսկ հրեաների խոսակցական լեզվում հնչում է՝ «քո գործը չէ»:
Նման պարագայում հրեա ժողովրդի համար ձեւավորվեց նոր դիցաբանական մոդել, որի հիմքը դարձավ անդեմ, բայց «ոսկե հորթը»:

Ահա սա է այն հիմնական գաղափարախոսությունը, որով առաջնորդվում է ISH.KUR, «Էլ-շադդաի» աստծո տեղը գրաված Յահվե, «ehyeհ asher ehyeh» ա-նունի ներքո քողարկված եւ փակ դեմքով հանդես եկողը:բացատրություն:

Շարունակելի

Արամ  Մկրտչյան, մշակութաբան, ազգագրագետ